μαρξισμός

Όρος που αναφέρεται στις εξελίξεις και στις ερμηνείες που προκάλεσε η διδασκαλία του Μαρξ, κυρίως όταν, με τη δημιουργία των πρώτων σοσιαλιστικών κομμάτων, αποτέλεσε ιδεολογία μεγάλου μέρους του ευρωπαϊκού εργατικού κινήματος. Αρχικά, στη διάδοση αυτής της ιδεολογίας, η οποία ξεκίνησε κυρίως μετά την ίδρυση της Β’ Διεθνούς (Παρίσι 1889), κυριάρχησε η φυσιογνωμία του Ένγκελς, που, μετά τον θάνατο του Μαρξ (1883), επιβλήθηκε ως η μόνη και υπέρτατη αυθεντία του ευρωπαϊκού μ. Μερικά συγγράμματα του Ένγκελς, κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου και ιδιαίτερα αυτά που τιτλοφορούνται Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους (Der Ursprung der Familie, des Privateigentums und des Staates, 1884) και Ο Λουδοβίκος Φόιερμπαχ και το τέλος της κλασικής γερμανικής φιλοσοφίας (Ludwig Feuerbach und der Ausgang der klassischen deutschen Philosophie, 1886) άσκησαν, με την πρωτεύουσα σημασία που έδιναν στη θεωρία της εξέλιξης, αποφασιστική επίδραση στη νέα γενιά, η οποία ήταν έντονα επηρεασμένη από τις δαρβινικές αντιλήψεις. Τόσο στη Ρωσία όσο και στη Γερμανία άρχισε να εδραιώνεται μια ερμηνεία του μ. ως φιλοσοφίας της ιστορίας· με πιο έντονα διαρβινιστικά χαρακτηριστικά στον Καρλ Κάουτσκι, που έγινε ο κυριότερος εκπρόσωπος του θεωρητικού μ. στη Γερμανία την εποχή της Β’ Διεθνούς και με περισσότερο έντονη τη μονιστική φιλοσοφική τάση στον Γκεόργκι Πλεχάνοφ, κύριο εκπρόσωπο του μ. στη Ρωσία. Μέσα σε αυτό τον θεωρητικό ορίζοντα, που είχε έντονα θετικιστικές επιδράσεις, ωρίμασε το φαινόμενο του λεγόμενου ρεβιζιονισμού (αναθεωρητισμού), που χαρακτηρίζεται, στη φιλοσοφία, από την απόπειρα συνδυασμού του ιστορικού υλισμού με την καντιανή ηθική, και, στην οικονομία και στην πολιτική, με το αίτημα της αντικατάστασης των επαναστατικών σκοπών του μ. με ένα όραμα βαθμιαίων μεταρρυθμίσεων. Κύριοι εκπρόσωποι του κινήματος αυτού ήταν ο Καρλ Σμιτ και ο Έντουαρντ Μπερνστάιν, το βιβλίο του οποίου Οι προϋποθέσεις του σοσιαλισμού και τα καθήκοντα της σοσιαλδημοκρατίας (Die Voraussetzungen des Sozialismus und die Aufgaben der Sozialdemokratie, 1889), που εκδόθηκε τέσσερα χρόνια μετά τον θάνατο του Ένγκελς, μπορεί να θεωρηθεί ως το προγραμματικό κείμενο ολόκληρου του κινήματος. Οι βασικές θέσεις του είναι η άρνηση της επαναστατικής βίας και της δικτατορίας του προλεταριάτου, εν ονόματι της νομιμότητας και του σεβασμού της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, καθώς και η ερμηνεία του φαινόμενου της εργατικής εκμετάλλευσης ως αποτελέσματος της αδικίας στη διανομή· αυτή η αδικία, εφόσον δεν φαίνεται να συνδέεται οργανικά με τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής, μπορεί να θεραπευθεί βαθμιαία με μεταρρυθμίσεις του συστήματος και κατάλληλες νομοθετικές επεμβάσεις. Ο αντι-ρεβιζιονιστικός αγώνας, που διεξήγαγαν αρχικά ο Κάουτσκι και ο Πλεχάνοφ, έφεραν αργότερα στο προσκήνιο τον Λένιν, στη Ρωσία, και τη Ρόζα Λούξεμπουργκ και τον Μέρινγκ, στη Γερμανία. Η αποκορύφωση της πάλης σημειώθηκε την εποχή του Α’ Παγκόσμιου πόλεμου εξαιτίας της ψήφισης των πολεμικών δαπανών απ’ όλα σχεδόν τα κυριότερα ευρωπαϊκά σοσιαλιστικά κόμματα. Η νέα φάση, που σηματοδοτήθηκε σε πολιτικό επίπεδο από την Οκτωβριανή επανάσταση στη Ρωσία και την ίδρυση της Γ’ Διεθνούς στη Μόσχα το 1919, καθώς και από την οριστική ρήξη μεταξύ της σοσιαλδημοκρατικής και της κομμουνιστικής πτέρυγας του εργατικού κινήματος, σημείωσε και σε φιλοσοφικό επίπεδο σφοδρή αντίδραση κατά του ρεβιζιονισμού και την επιστροφή στον ορθόδοξο μ., η οποία ερμηνευόταν κυρίως με βάση τα φιλοσοφικά συγγράμματα του Ένγκελς, ως διαλεκτικός υλισμός. Ανάμεσα στη Β’ και στη Γ’ Διεθνή τοποθετήθηκε ο λεγόμενος αυστρο-μαρξισμός, με διάμεσες θέσεις τόσο στο πολιτικό όσο και στο θεωρητικό πεδίο ανάμεσα στις δύο ακραίες πτέρυγες· κύριοι εκπρόσωποί του ήταν ο φιλόσοφος Μαξ Άντλερ, οι οικονομολόγοι Ρούντολφ Χίλφερντινγκ και Ότο Μπάουερ, και ο νομομαθής Καρλ Ρένερ. Στις πρώτες δεκαετίες του 20ού αι., σε περισσότερο ή λιγότερο άμεση σχέση με τα προβλήματα που δημιουργούσε ο ρεβιζιονισμός και κυρίως οι νέες εξελίξεις της καπιταλιστικής οικονομίας, απέκτησαν ιδιαίτερη σημασία μερικές σημαντικές αναλύσεις που απέβλεπαν στον συγχρονισμό και στην ανάπτυξη του Κεφαλαίου (Das Kapital) του Μαρξ. Ανάμεσα σε αυτές συγκαταλέγονται τα έργα που τιτλοφορούνται Το αγροτικό ζήτημα (Die Agrarfrage, 1900) του Κάουτσκι, Το χρηματιστικό κεφάλαιο (Das Finanzkapital, 1909), του Χίλφερντινγκ, Η συσσώρευση του κεφαλαίου (Die Akkumulation des Kapitals, 1913), της Ρόζα Λούξεμπουργκ, καθώς και Ο ιμπεριαλισμός, τελευταίο στάδιο του καπιταλισμού (αγγλ. Imperialism: The Highest Stage of Capitalism, 1916) του Λένιν. Στην πρώτη δεκαετία του ίδιου αιώνα εμφανίστηκε στη Ρωσία μια ιδιαίτερη μορφή φιλοσοφικού ρεβιζιονισμού (Μαλινόφσκι, Βαλεντίνοφ κ.ά.), βαθύτατα επηρεασμένη από τη φιλοσοφία του Μαχ και του Αβενάριους, η οποία επεδίωκε ακριβώς τον συμβιβασμό του μ. με τον εμπειριοκριτικισμό. Ο αγώνας εναντίον της φιλοσοφικής αυτής κατεύθυνσης, που διαφέρει από τον κλασικό ρεβιζιονισμό γιατί δεν καταλήγει σε ρεφορμιστικά πολιτικά συμπεράσματα, διεξήχθη κυρίως από τον Λένιν και έδωσε την ευκαιρία να καθοριστούν οι κανόνες της μαρξιστικής φιλοσοφικής ορθοδοξίας που, με τη μορφή του διαλεκτικού υλισμού, αποτέλεσε αργότερα την επίσημη ιδεολογία των κομμάτων που προσχώρησαν στην Γ’ Διεθνή. Το μνημείο των μαρτύρων του μαρξισμού στην Τασκένδη, πρωτεύουσα του Ουζμπεκιστάν. Το εντυπωσιακό αυτό μνημείο στήθηκε για να διαιωνίσει τη μνήμη 14 Ρώσων πολιτικών καθοδηγητών, που θανατώθηκαν στο Τουρκμενιστάν από αντεπαναστάτες στη διάρκεια της Οκτωβριανής επανάστασης.

* * *

ο

γενικός χαρακτηρισμός τών οικονομικών, πολιτικών, κοινωνικών και φιλοσοφικών αντιλήψεων που ανέπτυξαν οι Γερμανοί διανοητές, θεωρητικοί τού σοσιαλισμού και επαναστάτες, Καρλ Μαρξ και Φρήντριχ Ένγκελς.

[ΕΤΥΜΟΛ. Μεταφορά στην ελλ. ξεν. όρου, πρβλ. γαλλ. marxisme από το όνομα τού Καρλ Μαρξ].